تبیین بیگانه هراسی و بیگانه پذیری ایرانیان از شروع دوره صفویه تا پایان دوره قاجاریه

مسئله ای که در این پژوهش به آن پرداخته شده تبیین جامعه شناختی بیگانه هراسی و بیگانه پذیری ایرانیان در طول چهار دوره تاریخی صفویه ، افشاریه ، زندیه و قاجاریه است . جامعه ایران در دوره های مورد بررسی در حوزه ارتباط با بیگانگان بنا به دلائلی چند ؛ از جمله حضور امپراطوری عثمانی در غرب کشور ، برآمدن دولت – ملت های جدید در عرصه سیاسی اروپا و پدیده استعمار ، فراز و نشیب های زیادی را تجربه کرده است ؛ به طوری که بیگانه پذیری و بیگانه هراسی به عنوان دو پدیده اجتماعی ، دو رویه اصل مناسبات سیاسی ، اقتصادی و فرهنگی ایران با غرب بوده است . رویکرد محقق در این پژوهش رویکردی سیاسی و فرهنگی است ؛ به عبارتی از منظر بینش و عملکرد سیاسی نخبگان سیاسی و روشنفکران کشور و توجه به نگرش نخبگان دینی و توده مردم موضوع پژوهش را واکاوی کرده است . گردآوری داده های این پژوهش مبتنی بر روش اسنادی ( کتابخانه ای ) بوده است و منابع استفاده شده در دو دسته قرار می‏گیرند ؛ اول سفرنامه های اروپاییانی که به ایران سفر کرده اند و دوم کتابهای تاریخی که مناسبات ایرانیان و خارجیان را توصیف کرده اند . سفرنامه های سیاحان اروپایی در ایران در دوره های مورد نظر علاوه بر بازنمایی جهت گیری سیاسی و اقتصادی پادشاهان ایران ، جهت گیری دینی و فرهنگی توده مردم و روحانیان را نیز به وضوح می‏نمایاند . همچنین تعدادی از این سفرنامه ها علاوه بر اینکه حاکی از تصورات قالبی نویسندگان آنها از بعد اعتقادی و دینی نسبت به مردم ایران است ؛ در ارائه تصویری شفاف از مناسبات و روابط ایران با غرب محقق را یاری رسانیده است . آثار و نتایج بیگانه پذیری ایرانیان درحوزه اقتصادی رونق نسبی بازرگانی و نوسازی در عرصه نظامی و صنعت چاپ و در حوزه سیاسی آشنا شدن ایرانیان با نظام های سیاسی اروپا از جمله فرانسه و انگلیس بوده است . تساهل نگری دینی شاهان در دوره های مختلف نسبت به آئین و مذهب اروپاییان از سوئی نشان از اهمیت و مرجح دانستن روابط سیاسی نسبت به باورهای دینی افراد جامعه ایران بوده و از سوی دیگر موجبات بیگانه هراسی مردم و روحانیان را فراهم کرده است . با توجه به اهمیت بیش از حد اروپائیان برای شاهان ایران بالاخص در دوره های صفویه و قاجاریه به بیگانه پذیری مفرط آنها و دادن حق کاپیتولاسیون به اروپائیان منجر شد . هر چند چنین حقی به موجب عهدنامه‏ی ترکمانچای که نتیجه‏ی جنگهای ایران و روسیه بود به روسها داده شده بود . اما پیامد چنین امتیازاتی ارتکاب اعمال خلاف عنف و عرف به وسیله اتباع اروپایی و هتک حرمت و جریحه دار شدن عرق ملی ایرانیان شده است . به طوری که بیگانه هراسی مردم و روحانیان را بازتولید کرده است .